წყალსაცავები და მევენახეობის პრობლემა

ზურაბ კერესელიძე , დარეჯან კირკიტაძე

z_kereselidze@yahoo.com, kirkitadze@gmail.com

საქართველოში ეკოლოგები მიიჩნევენ, რომ ჰიდროენერგეტიკული ობიექტების ხელოვნური წყალსაცავები იწვევენ ისეთი დონის მიკროკლიმატურ ცვლილებებს, რომლებიც ცალსახად უარყოფით გავლენას ახდენენ მევენახეობაზე.

თუმცა პრაქტიკულად არ არსებობს საიმედო მონაცემები, რომლებიც მიღებულია ვაზის ადგილობრივ ჯიშებზე მიკროკლიმატური გავლენის მრავალწლიანი დაკვირვების საფუძველზე (ყოველ შემთხვევაში, ღია პუბლიკაციებში ჩვენ ასეთ ინფორმაციას ვერ მივაგენით). ამიტომ მიგვაჩნია, რომ კორექტული კვლევის შედეგად განმტკიცებული მაგალითების გარეშე, მხოლოდ ამ თემასთან დაკავშირებული საჯარო დისკუსიების საფუძველზე, არასწორია იმ   უარყოფითი მოლოდინების განხილვა, რომლებიც დროში ბუნდოვან  პერსპექტივაში შეიძლება მოხდეს. მაგალითად,  შეიძლება მოვიყვანოთ ნამოხვან ჰესის პროექტი, რომლის რეალიზაცია, გარემოს დამცველების აზრით, უცილებლად გამოიწვევს რიონის ხეობაში ადგილობრივი უნიკალური ვაზის ჯიშების დეგრადაციას. ამ პროექტისადმი საზოგადოების ყურადღება ობიექტურად გამახვილებულია სულაც იმიტომ, რომ სხვა ხეობებში,  იქ სადაც მცირე სარკიანი წყალსაცავები გაგვაჩნია,  პრაქტიკულად არ არის სამრეწველო მასშტაბების მევენახეობა. ამრიგად, სულაც არ არის გასაკვირი, რომ  ჩვენს მევენახეებს  საკუთარი გამოცდილება არ გააჩნიათ. ალბათ, მაინც არსებობს ერთი გამონაკლისი, რიონის ხეობის მონაკვეთი შაორის წყალსაცავის მიმდებარედ, რომელმაც თეორიულად შეიძლება გავლენა მოხდინოს, მაგალითად, წესის, კვაცხუთის, ხიმშის ან ნიკორწმინდის უნიკალურ ვენახებზე. შესაბამისად, ჩვენ უპრიანად ვთვლით მოვიშველიოთ ინფორმაცია ისეთი ქვეყნებიდან, რომლებიც რელიეფით საქართველოს მსგავსია და თანაც ვაზის კულტურის ისტორიული გამოცდილება გააჩნიათ. კერძოდ, განსაკუთრებით შესაფერისად მიგვაჩნია ვითარების ანალიზი  შვეიცარიასა და სომხეთში,  ქვეყნებში, რომლებიც საკმარისად ცნობილები არიან  ღვინის პროდუქციით.

შვეიცარია. ამ პატარა სახელმწიფოში ვენახების საერთო ფართი შეადგენს 14 200ჰა. რაც ქვეყნის ფართობის საკმაოდ მცირე, 0.35%, ნაწილს შეადგენს.  ვენახების საკმაოდ დიდი რაოდენობა (70-ზე მეტი) 10 ჰა-ზე მეტი ფართის არის. ამიტომ მოცემული მახასიათებლით საქართველო საკმაოდ ახლოს არის შვეიცარიასთან. სამაგიეროდ, შვეიცარია ცნობილია როგორც ტბების ქვეყანა, რომელთა შორისაც რამდენიმე ევროპის დიდი ტბების ათეულში შედის. აღსანიშნავია, რომ შვეიცარია წარმოადგენს მსოფლოის მეოთხე ქვეყანას ერთ სულ მოსახლეზე ღვინის მოხმარების მაჩვენებლით. ამასთან მნიშვნელოვანია, რომ მოხმარებული ღვინის 35% ადგილობრივი წარმოებისაა. საინტერესოა, რომ განსაკუთრებული ხარისხით გამოირჩევიან ე.წ. „გერმანული შვეიცარიის“ ღვინოები.  ამ რეგიონში არის სამი დიდი ტბა: ნევშატელი, ბერნი და მორა, რომელებიც ითვლებიან ადგილობრივი ზომიერი კლიმატის ფორმირების მთავარ ფაქტორად. აღსანიშნავია, რომ ამ მხარეში ხშირია ნისლი, რომლის წარმოქმნა პირდაპირ არის დაკავშირებული ბუნებრივი რეზერვუარებიდან წყლის აორთქლებასთან. ამიტომ, ლოგიკურია,  რომ ადგილობრივი ჯიშის ვენახი შეგუებულია ლოკალურ კლიმატურ თავისებურებებს. თუმცა, ვითვალისწინებთ რა ასეთი დასკვნის სამართლიანობას, ობიექტურად უნდა აღინიშნოს, რომ იქაურმა ღვინომ არა თუ არ დაკარგა თავისი ღირსებები, უფრო მეტიც,  ერთერთ საუკეთესოდ ითვლება ევროპაში.

სომხეთი. ამ ქვეყანაში ვენახების საეთო ფართი დაახლოებით შვეიცარიის ვენახების ფართის ტოლია 16000ჰა. ვენახები ძირითადად გაშენებულია ისეთ სიმაღლეებზე, რომლებიც აღემატებიან 600მ. სომხეთის კლიმატი, შვეიცარიის მსგავსად, კონტინენტალურია. ყველაზე საინტერესოა ვაიოცძორის რაიონი, სადაც ვენახს 940 ჰა. უჭირავს, თანაც მათი სიმაღლე ზოგგან ძალიან მაღალია  850 – 1850 მ.  გავრცელებული ჯიშებია არენი და ვოსკიატი, რომლებიც უძლებენ ასეთ კრიტიკულ ბუნებრივ პირობებს. საქართველოსთან შედარებისათვის განსაკუთრებით საინტერესოა სევანის ტბის სამხრეთით მდებარე ვარდენისის რაიონი, სადაც ვენახები გაშენებულია როგორც სამ ქედს შორის მდებარე კანიონებში, ასევე მაღალმთიან პლატოზეც. ბუნებრივია, რომ სევანის ტბის სიახლოვე, რომლის სარკის ფართი საკმაოდ დიდია, 1240 კმ², ხოლო აბსოლუტური სიმაღლე ზღვის დონიდან 1898 მ., კანიონებში აყალიბებს სპეციფიკურ მიკროზონას, რომელიც სრულიად შესაფერისი აღმოჩნდა  ვენახისათვის.

საქართველო. ვენახების საერთო ფართი საქართველოში 36000 ჰა. რაც ჩვენი ტერიტორიის 0.5% შეადგენს. ამასთან, შვეიცარიასა და სომხეთთან განსხვავებით, საქართველოს ბუნებრივი ტბების სარკის ფართი მცირეა: S= 170 კმ². გარდა ამისა საქართველოში არის  44 ხელოვნური წყალსაცავი საერთო ფართით: S=163 კმ². შესაბამისად, საქართველოში არსებული ბუნებრივი და ხელოვნური წყლის რეზერვუარების სარკის ფართობი  ჯამში მნიშვნელოვნად ნაკლებია როგორც შვეიცარიის, ასევე სომხეთის, იგივე მახასიათებელზე.

სომხეთისა და შვეიცარიის მაგალითი მოყვანილია იმისათვის, რომ მევენახეობაში ჩაუხედავ ადამიანს ზოგადი წარმოდგენა ჰქონდეს  გარემოსთან ვაზის შემგუებლობის საკმაოდ მაღალ უნარზე. კერძოდ, ჩვენ განსაკუთრებულ აქცენტს ვაკეთებთ გარემოს ტენიანობაზე და ზღვის დონიდან ვენახის სიმაღლის ფაქტორზე. ამ თვალსაზრისით საქართველო, რომელიც უნიკალურია თავისი ლანდშაფტური მრავალფეროვნებით, მთლიანი ტერიტორიის ფართთან ვენახების ფართის მიმართებაში, გარკვეულ ანალოგიას მხოლოდ რამდენიმე ქვეყანასთან ამჟღავნებს. ამასთან, მოსახლეობაში ფართოდ გავრცელებული  აზრი, რომ მევენახეობას სჭირდება უფრო კონტინენტალური (აღმოსავლეთ საქართველო), ვიდრე სუბტროპიკულთან მიახლოებული (დასავლეთ საქართველო), კლიმატი, მცდარია. თანაც, ჩვენი ვაზი, სომხურის მსგავსად, ამჟღავნებს გასაოცარ შემგუებლობას აბსოლუტურ სიმაღლესთან მიმართებაში. კერძოდ, საქართველოს მთიანეთში ვაზი გავრცელებულია ზემო იმერეთსა და რაჭაში 900 მ. სიმაღლემდე. სომხეთში მისი არეალი თითქმის 2 კმ. სიმაღლეს აღწევს, თანაც მკაცრად კონტინენტალური კლიმატის პირობებში. ცხადია, რომ იბადება სრულიად კორექტული კითხვა:   სომხეთსა და საქართველოში კლიმატი ხომ სრულიად განსხვავებულია?  არა, მხოლოდ ნაწილობრივ. მაგალითად, რიონის ხეობა სიცივის თვალსაზრისით ფაქტიურად ისევე მკაცრია, როგორც სომხეთის ვარდენისის რაიონი. რაჭაში ჩვეულებრივია ტემპერატურის ვარდნა 10⁰-მდე, რასაც ალექსანდროულის ჯიში მარტივად უძლებს. თუმცა, ციცქასა და ცოლიკაურისათვის ასეთი დაბალი ტემპერატურა უკვე პრობლემურია. საინტერესოა ასევე რქაწითელის მაგალითი, რომელიც შესანიშნავად შეეგუა აზერბაიჯანის მთისპირეთის კლიმატს ისე, რომ ამ ჯიშის ყურძენი აზერბაიჯანში ზოგ ადგილას  ორჯერ და უფრო მეტი ოდენობით მოდის, ვიდრე კახეთში. ჩვენთვის ცნობილი ინფორმაციით კახეთის რქაწითელისა და აზერბაიჯანის რქაწითელის ღვინომასალებში თვისობრივი განსხვავება საკმაოდ მცირეა. ბუნებრივია, რომ ჩვენ ვგულისხმობთ ფართო მოხმარების ღვინოს, და არა სამარკო ღვინოებს, რომელთაც ლოკალური სპეციფიკიდან გამომდინარე განსხვავებები გააჩნიათ. უფრო გასაგები რომ იყოს, შეგვიძლია მოვიყვანოთ ე.წ. კახურის (ძველი კლასიფიკაციით 8 ნომერი) და ტიბაანის (12 ნომერი) მაგალითი. ორივეს საფუძველია  რქაწითელი, ხოლო საგემოვნო ნიუანსები შემოდის ლოკალური მიკროკლიმატიდან. ამ მხრივ ქართულსა და აზერბაიჯანულ 8 ნომერს შორის განსხვავება პრაქტიკულად არ არსებობს. თუმცა, არსებობს განსხვავება ბულგარეთში უკვე დიდი ხანია გავრცელებულ ადგილობრივად მოყვანილი რქაწითელის ღვინოსთან   შედარებით. ამიტომ ვასკვნით, რომ მიკროკლიმატური თავისებურებები, პირველ მიახლოებაში მოქმედებენ არცთუ ისე,  რომ მნიშვნელოვან საგემოვნებო განსხვავებებს იძლეოდნენ ერთნაირი ოროგრაფიის მქონე ტერიტორიაზე გაშენებული ვენახების პროდუქციაში. ბუნებრივია, რომ ოროგრაფიის ეფექტი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ხეობებში. ამიტომ, არავითარ შემთხვევაში არ გამოვრიცხავთ, რომ მიკროკლიმატის ცვლილების ფაქტორი  რიონის ხეობაში  არის აქტუალური თემა. ამიტომ, ქვემოთ  მოყვანილია ღია თერმოდინამიკური სისტემის მახასიათებლები, რომლებიც ზოგადად  წარმოადგენენ როგორც რეგიონალური კლიმატის, ასევე ლოკალური მიკროკლიმატის, განმსაზღვრელი  ფიზიკური კრიტერიუმების ერთობლიობას. აქედან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ ყველა დაინტერესებული პირი, რომელიც ამ კრიტერიუმებით ისარგებლებს, არ დაეჭვდება, რომ ნამოხვაჰესის მცირე სარკის მქონე წყალსაცავი ვერ გამოიწვევს ხეობის მიკროკლიმატის ისეთ ცვლილებას, რომელთან ადაპტაციას ადგილობრივი უნიკალური ალექსანდროულის ჯიშის ვაზი ვერ მოახერხებს ისე, რომ არ დაკარგოს  გემოვნებითი ნიუანსები.

დედამიწის ატმოსფერო გლობალური ღია თერმოდინამიკური სისტემაა. რომლის ფუნქციონირების მთავარი მამოძრავებელი არის მზე.  სამეურნეო საქმიანობით ადამიანს შეუძლია ატმოსფეროს მხოლოდ ლოკალური შეშფოთება რომლის ხარისხი დამოკიდებულია ანტროპოგენული ზეწოლის მასშტაბზე. ამიტომ, ატმოსფეროს გააჩნია რეგიონალური და ლოკალური ქვესისტემები. მაგალითად, მთიანი რეგიონებისათვის დამახასიათებელია მცირე ზომის მიკროზონები, რომლებიც გააჩნიათ ცალკეულ ხეობებს. კავკასიის რეგიონის მაგალითზე შეიძლება ითქვას, რომ მთათა ეს რეგიონალური სისტემა შედგება მრავალრიცხოვანი ქვესისტემისაგან, საკუთარი ოროგრაფიული მახასითებლებით და ლოკალური ატმოსფერული სივრცით. განმარტების თანახმად, ფიზიკური  სისტემა არ შეიძლება ჩაითვალოს დახურულად გარშემო მყოფ ობიექტებთან მიმართებაში სხვადასხვა გარე ასპექტის გამო. მაგალითად: იმფორმაციულის, საგნობრივის, ენერგეტიკულის და სხვა თვისობრივ-რაოდენობრივი კავშირის გამო. საზოგადოდ, თერმოდინამიკური სისტემები წარმოადგენენ ზოგადი ფიზიკის სხვადასხვა ნაწილების: თერმოდინამიკის, სტატისტიკური ფიზიკის და უწყვეტ-ტანთა ფიზიკის ობიექტს. აშკარაა, რომ ნებისმიერი თერმოდინამიკური სისტემის  ნაწილი შეიძლება განვიხილოთ როგორც ქვესისტემა. ასეთი შეიძლება იყოს მაგალითად, ნებისმიერი მაკროსკოპიული ფიზიკური წარმონაქმნი რომელიც გარკვეულ საზღვრებში წონასწორობაშია სისტემის სხვა ელემენტებთან ისე, რომ ზოგიერთი ნიშნით არ წარმოადგენს იზოლირებულ ქვესისტემას.

ღია ატმოსფერული სისტემა. საზოგადოდ, ნებისმიერი ფიზიკური სისტემა არ შეიძლება  სრულიად იზოლირებული იყოს გარე ობიექტებისაგან. ამიტომ, კონკრეტული სისტემის  წარმოდგენა იზოლირებულ ობიექტად შესაძლებელია მხოლოდ გარკვეულ მიახლოებაში. განმარტების თანახმად, ღია სისტემა ხასიათდება ურთიერთქმედებით მის მომცველ გარემოსთან მასის, იმპულსის, ენერგიის, ქიმიური შემადგენლობის, ელექტრული მუხტის გაცვლითი პროცესებით. განვმარტავთ, რომ იმ შემთხვევაში თუ ვიხილავთ გლობალურ ატმოსფეროს, სისტემას ექნება ურთირთქმედება მხოლოდ კოსმოსური წარმოშობის ელექტრომაგნიტურ გამოსხივებასთან, უფრო  მცირე მასშტაბით კი კოსმოსურ მატერიასთან მეტეორიტების სახით. განსხვავებით ღია სისტემისაგან, იზოლირებული სისტემა რაგინდ დიდხან შეიძლება იმყოფებოდეს თერმოდინამიკურად არაწონასწორულ, ან, პირიქით, წონასწორულ მდგამარეობაში. გარკვეულწილად, ასეთ მდგომარეობაში შეიძლება აღმოჩნდეს გლობალური ატმოსფეროს რაღაც ნაწილი, უფრო ზუსტად რომელიმე მისი მიკრო ქვესისტემა.  ასეთი რამ ალბათურია, რომ მოხდეს მთიანი რეგიონის რომელიღაც ნაწილში. თუმცა, ის უნდა აკმაყოფილებოდეს იზოლაციისათვის საკმარის კრიტერიუმებს. ყოველ შემთხვევაში, ღია ფიზიკური სისტემის შიგნით შესაძლო ცვლილებები შეიძლება დახასიათდეს  გარკვეული მუდმივი ან დროში ნელა ცვლადი გეომეტრიული ზომებით. ამ განმარტებიდან გამომდინარე, გლობალური ატმოსფერული სისტემიდან შეიძლება გამოვყოთ მაქსიმალურად დიდი ღია  ქვესისტემები. მაგალითად: მატერიკები და ოკეანეები, ხოლო მათ შიგნით – მთიანი სისტემები, უდაბნოები, ცალკეული ზღვები და განსაკუთრებით დიდი ზედაპირული სარკის მქონე მტკნარი წყლის შემცველი ბუნებრივი რეზერვუარები. ცხადია, რომ ასეთი ქვესისტემები შესაძლებელია განხილული იყოს, როგორც გარკვეული მაყარი თერმოდინამიკური მახასიათებლების მქონე წარმონაქმნები. ბუნებრივია რომ,  მათი მაკროსკოპიული ფიზიკური მახასიათებლები აუცილებლად განიცდიან ფლუქტუაციებს გარკვეულ საზღვრებში. მათი პარამეტრებია: ატმოსფერული ნაწილაკების რაოდენობა, ენერგია, იმპულსი, ტემპერატურა და სხვა თერმოდინამიკური მახასიათებლები.

ყველა თერმოდინამიკურ სისტემას გააჩნია სივრცული საზღვრები. ეს საზღვრები შეიძლება იყოს როგორც ცხადი, ასევე პირობითი, რომლებიც განაცალკავებენ ამ სისტემას  გლობალური გარემოსაგან. აქ იგულისმება, რომ მომცველი გარემო საკმაოდ დიდია და მისი პარამეტრები პრაქტიკულად არ არის დამოკიდებული კონკრეტული სისტემის შიგნით მიმდინარე პროცესებზე. გარდა ამისა, ითვლება, რომ მომცველი გარემო იმყოფება თერმოდინამიკური წონასწორობის პირობებში, ანუ მისი მახასიათებლები არ არის დამოკიდებული დროსა და სივრცულ კორდინატებზე. ბუნებრივია, რომ ეს არის იდეალიზაცია, რომელსაც გარკვეული სარგებლობა მოაქვს კონკრეტული თვალსაზრისით. მაგალითად, ხეობები, რომელიც წარმოადგენს ჩვენი ყურადღების საგანს, ვირტუალური წარმოდგენით შეიძლება განვიხილოთ, როგორც კვაზი დამოუკიდებელი, ანუ სხვა ხეობებთან სუსტ ურთირთქმედებაში მყოფი,  რომელიღაც მთიანი სისტემის პარციალური ნაწილი. ასეთი წარმოდგენისათვის აუცილებელია, რომ მოხდეს თერმოდინამიკური ქვესისტემის კლასიფიკაცია გარკვეული ნიშნების მიხედვით.  შიდა პროცესებიდან გამომდინარე, განასხვავებენ შემდეგ სისტემებს:

პასიურები. ასეთ სისტემებში ხდება დაგროვილი ენერგიის მაგალითად, სითბურის, გადანაწილება, რომელიც მიმართულია თერმოდინამიკური წონასწორობისაკენ;

• აქტიური. ასეთ სისტემებში ხდება ერთი სახის ენერგიის მეორე სახის ენერგიაში გარდაქმნა. მაგალითად, სითბურის, წყლის ორთქლის, სხვა ფაზურ მდგომარეობაში (წვეთოვანი ან მყარი) გადასაყვანათ;

გარემოსთან ურთიერთქმედების ხასიათის მიხედვით ანსხვავებენ შემდეგ სისტემებს:

• იზოლირებულები რომლებიც არ მონაწილეობენ მომცველ გარემოსთან ენერგიის ან ნივთიერების გაცვლაში ;
• ადიაბატურად იზოლირებულები, ანუ რომლებიც არ მონაწილეობენ გარემოსთან ნივთიერების ცვლაში, თუმცა უშვებენ ენერგიის ცვლას მუშაობის სახით. ასეთი სისტემებისათვის ენერგიის ცვლა სითბური ფორმით გამორიცხულია;
• დახურული, ანუ ისეთები, რომლებიც არ ახდენენ ნივთიერების ცვლას გარემოსთან, თუმცა შეუძლიათ გაცვალონ ენერგია გარემოსთან ;
• ღია, რომელთაც შეუძლიათ ცვალონ ნივთიერება და ენერგია სხვა სისტემებთან ;
• ნაწილობრივ ღია სისტემა, რომელსაც შეუძლია ცვალოს ნივთიერება გარემოსთან, თუმცა ამ პროცესში არ მონაწილეობს ზოგიერთი მისი შემადგენელი ;

თერმოდინამიკური აღწერის დროს გამოყენებული პარამეტრების მიხედვით განასხვავებენ  შემდეგ სისტემებს :

• მარტივ სისტემად ითვლება ისეთი წონასწორული სისტემა რომლის ფიზიკური მდგმარეობა სრულად განისაზღვრება ორი დამოუკიდებელი პარამეტრით, მაგალითად: ტემპერატურის და ხვედრითი მოცულობის, ან წნევისა და ხვედრითი მოცულობის, საშუალებით;
• მარტივი ღია სისტემები განსხვავდებიან სხვა მარტივი სისტემებისაგან გარემოსთან ნივთიერების გაცვლის უნარით. ასეთი სისტემებს თერმოდინამიკური აღწერისათვის, გააჩნიათ საკმარისი დამოუკიდებელი კომპონენტები;
• რთული სისტემები წარმოადგენენ ყველა ისეთ თერმოდინამიკურ სისტემას, რომლებიც არ ხვდებიან მარტივი სისტემებისა და მარტივი ღია სისტემების კატეგორიაში. ასეთ სისტემებს მიეკუთვნებიან: დიელექტრიკები, მაგნეტიკები, ზეგამტარები, დრეკადი მყარი სხეულები, ფაზური მდგომარეობის გამყოფი ზედაპირები და სხ.
• თერმოდინამიკურ სისტემას ეწოდება ჰომოგენური, თუ არსებობენ გამყოფი ზედაპირები მის შემადგენელ ნაწილებს შორის. შესაბამისად, ასეთი სისტემის თვისებები უწყვეტად იცვლება წერტილიდან წერტილამდე. ჰომოგენურ სისტემას რომელსაც გააჩნია ერთნაირი თვისებები ნებისმიერ წერტილში ეწოდება ერთგვაროვანი. ასეთია მაგალითად, დედამიწის ატმოსფერო უღრუბლო და უქარო დღეს. თუმცა, სხავა შემთხვევაში ატმოსფერო ითვლება არაეთგვაროვან ჰომოგენურ ფაზაში მყოფად;
• თერმოდინამიკურ სისტემას ეწოდება გეტეროგენური, თუ ის შედგება განსხვსვებული თვისებების მქონე რამდენიმე ჰომოგენური ნაწილისაგან. ჰეტეროგენური სისტემის ჰომოგენური ნაწილების გამყოფ ზედაპირებზე ნახტომისებურად იცვლება ნივთიერების ერთი თერმოდინამიკური მახასიათებელი მაინც.

დასკვნა. ზემოთ მოყვანილი განმარტებები ზოგადად მოსახერხებელია  ხეობების, განსაკუთრებით კი, საკმაოდ ვიწრო ხეობების ( კანიონების) თავზე ატმოსფერული სეგმენტის შესაძლო თერმოდინამიკური ანალიზის დროს.  ავღნიშნავთ,რომ სამხრეთ კავკასიონის ოროგრაფიიდან  გამომდინარე ბევრი ხეობა ემორჩილება როგორც ჰიდროლოგიური ასევე გეოლოგიური მსგავსების პრინციპს. ეს ფაქტი შეიძლება იყოს მთავარი არგუმენტი, რომელიც უფლებას გვაძლევს ცალკეული ხეობების დახასიათების დროს გამოვიყენოთ  ფიზიკური სისტემის ზოგადი მახასიათებლები.